Türkiye'de Fay Hattı Bölgeleri Nerelerdedir?

Türkiye, coğrafi konumu nedeniyle dünyanın en aktif deprem kuşaklarından birinde yer alır ve bu durum Türkiye fay hattı sistemlerini sürekli aktif tutar. Anadolu Yarımadası, iki büyük levha arasında sıkışarak sürekli bir hareket halindedir. Hareketlilik, yüzeyde kırıklara yani Türkiye’deki fay hatları neden olur. Türkiye’nin neredeyse her bölgesinde farklı yoğunluklarda hissedilen depremlerin temel nedeni aktif fay sistemleridir.

Türkiye'de 3 büyük fay hattı mevcuttur. Bu hatlar Marmara’dan Ege’ye, Doğu Anadolu’dan Akdeniz’e kadar geniş alanı etkisi altına alır. Hangi şehirlerin ana hatlar üzerinde yer aldığını bilmek, hem kişisel güvenlik hem de şehir planlaması açısından son derece önemlidir.

Türkiye Neden Deprem Kuşağında?

Türkiye fay hattı aktivitesinin bu kadar yoğun olmasının temel nedeni, coğrafi olarak dünyadaki en büyük tektonik kuşaklardan biri olan Alp-Himalaya Deprem Kuşağı üzerinde yer almasıdır. Türkiye'deki fay hatlarının özellikleri aşağıdaki levhaların etkileşimiyle oluşur:

Anadolu levhası iki büyük tektonik kütle tarafından aralıksız olarak itildiği için, yoğun sıkıştırma içindedir. Dolayısıyla Türkiye’deki ana fay hatları üzerinde daima yüksek enerji birikir. Enerjinin dışa atımı için deprem şarttır. Bu da Türkiye fay hattı hareketliliğinin doğal sonucudur.

Deprem ile ilgili merak ettiğiniz diğer tüm detaylar için Deprem Nedir, Nasıl Olur? içeriğimizi okuyabilirsiniz.

Türkiye'deki Fay Hatları Nelerdir?

Türkiye'deki fay hatları isimleri denildiğinde akla ilk gelen üç büyük sistem vardır: Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu ve Batı Anadolu Fay Hatları. Sistemlerin her birinin kendine özgü hareket mekaniği vardır.

1.Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF)

Kuzey Anadolu Fay Hattı, dünyanın en aktif sağ-yanal doğrultu atımlı faylarından biridir, en önemli Türkiye fay hattı budur. Yaklaşık 1100 km uzunluğundaki devasa fay, Anadolu Levhası'nın, sıkıştırma kuvveti nedeniyle batıya doğru kaçışını sağlayan bir transform faydır.

Ne yazık ki KAF, adeta deprem makinesi gibi çalışır. Fay boyunca biriken enerji, periyodik olarak büyük depremlerle boşalır. 20. yüzyılda, deprem fırtınası olarak adlandırılan bir dizi olayla, kırılma batıdan doğuya doğru ilerlemiştir. Türkiye fay hattının bütün olarak hareket ettiğini, enerji biriktirme-boşaltma döngüsünü açıkça gösterir. Özellikle Marmara Denizi segmentinde biriken enerji, İstanbul ve çevresi için ciddi tehdit oluşturur. 1999 Gölcük Depremi, Türkiye fay hattının yıkıcı gücünü acı bir şekilde hatırlatmıştır.

2. Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF)

Kuzey Anadolu Fay Hattı kadar ün yapmış olmasa da, Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF), Türkiye fay hattı haritasında en az onun kadar kritik role sahiptir. Yaklaşık 550 km uzunluğundaki sol-yanal doğrultu atımlı fay, Arap Levhası'nın Anadolu Levhası'na bindirdiği muazzam sıkıştırma kuvvetinin sonucu olarak oluşmuştur. Basitçe ifade etmek gerekirse, KAF ile DAF birbirini tamamlayan sistem oluşturur: KAF Anadolu'yu sağa, DAF ise sola doğru çekerek batıya doğru kaçışına olanak tanır. İki ana Türkiye fay hattı, levha hareketliliğini yöneten temel yapılardır.

DAF görece genç bir fay sistemidir, hareket hızı KAF'a göre biraz daha düşüktür. Ancak bu, onun daha az tehlikeli olduğu anlamına gelmez. Özellikle 6 Şubat 2023'te meydana gelen ve 11 ili etkileyen Kahramanmaraş depremleri, fay sisteminin ne kadar yıkıcı olabileceğini göstermiştir. 6 Şubat depremi, Türkiye fay hattı üzerinde birden fazla segmentin aynı anda kırılmasıyla oluşmuştur.

3.Batı Anadolu Fay Sistemi (BAF)

Türkiye'nin batısı, doğusundan jeolojik olarak oldukça farklı bir karaktere sahiptir. Bölge Anadolu levhasının batıya doğru kaçışı nedeniyle genişleme rejimi altındadır. Çekme kuvveti, yer kabuğunun çökmesiyle uzun, dar çöküntü havzaları (grabenler) oluşturmuştur. Yani Batı Anadolu, Türkiye fay hattı ağı ile adeta örülmüştür.

Grabenler, verimli tarım arazilerine ev sahipliği yapar. Fakat havzaların her iki yanını sınırlayan yüksek dağlar, aslında aktif Türkiye fay hattıdır; güzel ovaları birer deprem kaynağı haline getirir. Graben sistemlerindeki faylar normal fay olarak adlandırılan tiptedir, klasik olarak iki blok birbirinden uzaklaşırken bir blok aşağıya doğru düşer. KAF veya DAF'taki gibi çok uzun mesafeler boyunca tek parça halinde kırılmazlar. Nispeten kısa segmentler halinde, 6.0 - 7.0 büyüklük aralığında depremler üretirler. Ancak bu Türkiye fay hattı segmentlerinin birbirini tetikleme ihtimali yüksektir.

Fay Hattı Türleri: Tehlikeyi Anlamak İçin Bilinmesi Gerekenler

Bir bölgenin depremselliği değerlendirilirken, sadece Türkiye fay hattı varlığı değil, fayın türü de kritiktir. Jeolojide, fay hatları hareket şekillerine göre üç temel kategoriye ayrılır: Aktif, pasif ve ölü faylar.

Türkiye fay hattı üzerinde sıklıkla rastlanan aktif fay veya bilimsel terimiyle diri fay, yakın jeolojik geçmişte deprem üretmiş olan olan faylardır. Gelecekte de deprem oluşturma riski bulunur. Türkiye'deki önemli fay hatlarının büyük kolları bu kategoriye girer. Bir fayın diri kabul edilmesi, üzerinde gerilme biriktiği ve aniden enerji boşalımı yaparak yıkıcı depremlere neden olabileceği anlamına gelir.

Türkiye fay hattı içindeki pasif (potansiyel) olanlar ise, jeolojik açıdan varlığı bilinen, ancak son 10.000 yılda hareket etmemiş olan faylardır. Deprem üretme riski, diri faylara kıyasla oldukça düşüktür. Ölü faylar ise artık tamamen stabil hale gelmiş, levha hareketlerinden etkilenmeyen kırıklardır.

Türkiye’deki Fay Hatları Hangi İllerden Geçiyor?

Türkiye'deki aktif fay hatları, nüfusunun büyük bölümünün yaşadığı pek çok ilin içinden ya da hemen yakınından geçer. Türkiye'deki fay hatlarının geçtiği iller listesi, ana fay zonunun doğrudan üzerinde veya ona çok yakın olan yerleşimlerdir. Türkiye fay hattına yakın olan diğer tüm iller de, özellikle büyük depremlerde etkilenebilir. Kuzey Anadolu fay hattı; Bingöl üzerinden Saros Körfezi'ne kadar olan alanı kapsar. Doğu Anadolu fay hattı ise yaklaşık olarak Bingöl ve Kahramanmaraş’ın ilçeleri arasında yer alır. Batı Anadolu fay hattı da Ege Bölgesi’ni kapsayan faylar arasındadır. 

Fay Hattı Sorgulama: Eviniz Fay Hattına Yakın mı?

Türkiye fay hattı sistemine bakarak genel deprem riskini öğrenmek önemli olsa da, asıl kritik soru şudur: "Yaşadığım ev, iş yeri veya arsam güvende mi?" Sorunun yanıtını almak artık oldukça kolay. En güncel veri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından yayımlanan "Türkiye Diri Fay Haritası" ve buna entegre çalışan AFAD siteleridir. Türkiye'deki fay hatları haritası sorgulaması yapmak için aşağıda verilen adımları takip edebilirsiniz:

Evinizin fay hattına olan mesafesi çok önemlidir. Genel kabul olarak, ana fay hattına 1-2 km mesafe içinde olan yapılar, en yüksek risk grubunda kabul edilir. Özellikle Türkiye fay hattı etrafındaki büyük depremlerde, 10-15 km uzaklıktaki binalar bile ciddi şekilde etkilenebilir.

2019 yılında yayımlanan yönetmelikle, diri fayların her iki tarafında belirli mesafe "fay yasağı şeridi" olarak ilan edilmiştir. Şeritler içinde yeni yapılaşma yasaklanmıştır. Türkiye fay hattı üzerinden sorgulama yaptığınızda, evinizin yasak şerit içinde olup olmadığını da kontrol etmelisiniz.

Evinizin Türkiye fay hattına uzak olması, tamamen güvende olduğunuz anlamına gelmeyebilir. Depremde hasar görmenin iki temel nedeni vardır. İlk sebep doğrudan fay kırığının üzerinde olmaktır. İkincisi ise binanın yapıldığı zemin koşullarının elverişsiz olmasıdır. Bu nedenle "Fay hatlarına yakın mı?" sorusuna ek olarak mutlaka "Zeminim sağlam mı?" sorusunu da sormalısınız. Bunun için de AFAD Risk Haritası üzerindeki "Zemin Sınıflandırması" ve "Sıvılaşma Riski" katmanlarını incelemelisiniz.

Fay Hattı Üzerinde Yaşamanın Riskleri ve Alınabilecek Önlemler

Türkiye'deki 3 büyük fay hattına yakın konumda yaşamak, jeolojik gerçeklerle iç içe yaşamak anlamına gelir, kaçınılmaz olarak bir dizi riski beraberinde getirir. Aşağıda verilen önlemleri alabilirsiniz:

Depremin maddi kayıplarına karşı alınabilecek en güvenli önlem, Zorunlu Deprem Sigortası (DASK) yaptırmaktır. DASK, konutunuzda deprem sonucu oluşabilecek maddi hasarları güvence altına alarak, zorlu dönemde size finansal destek sağlar.

Türkiye fay hattı üzerinde yaşamak tercih olmayabilir ancak hazırlıklı olmak seçenektir. Türkiye Sigorta aracılığıyla kolayca DASK yaptırabilir, konutunuzu depremin finansal risklerine karşı güvence altına alabilirsiniz.

Türkiye'de Fay Hattı Bölgeleri ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular